THỰC CẢNH “MIỀN ĐÁ KHÁT”!
Năm 1999, Trung tâm Nghiên cứu Tài nguyên và Môi trường (nay là Viện Tài nguyên và Môi trường, thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội) mời tôi tham gia Chương trình hợp tác Việt Nam - Thụy Điển về phát triển miền núi (còn gọi là Chương trình xóa đói giảm nghèo do Ngân hàng thế giới tài trợ) tại một số tỉnh miền núi phía Bắc, trong đó có Hà Giang. Xã Thài Phìn Tủng, thuộc huyện Đồng Văn, được lựa chọn để thực hiện Chương trình do địa phương này đang rơi vào “vòng xoáy” của sự kém phát triển, nguyên nhân chủ yếu là do gia tăng dân số, suy thoái môi trường và nghèo đói.
Tác giả trong một chuyến khảo sát thực địa ở Đồng Văn (Hà Giang).
Ngay khi đặt chân đến Thài Phìn Tủng, tôi đã cảm nhận được nơi đây thiếu 2 yếu tố cơ bản để phát triển, đó là đất và nước. Từ bao đời nay, người dân Thài Phìn Tủng chấp nhận lời nguyền “sống trên đá, chết vùi trong đá”. Năm 1999 được xem là năm hạn hán trầm trọng nhất trên cao nguyên đá Đồng Văn. Rừng là nguồn sinh thủy vào những tháng mùa khô nhưng nơi đây hầu như không còn rừng. “Cơn khát” vắt kiệt những lạch nước hiếm hoi còn lại trong khe núi, làm cho cả vùng mênh mông chỉ phơi một màu đá xám. Nghèo vì sự khô hạn, hằng ngày, người dân ở xã Thài Phìn Tủng, trong đó có cả cụ già, em nhỏ, phải lên tận thị trấn Đồng Văn gùi nước, khoảng cách đi về chừng 20km. Thời điểm đó, Bí thư Tỉnh ủy Hà Giang Vũ Ngọc Kỳ mong muốn trong nhiệm kỳ của mình, “miền đá khát” Đồng Văn đạt được 4 mục tiêu: mỗi gia đình có 1 mái nhà làm bằng tấm lợp xi măng, 1 bể nước dung tích 20m3, 1 bóng điện và 1 con bò. Tôi không có điều kiện để thu thập thông tin trên toàn bộ cao nguyên đá Đồng Văn, nhưng trong phạm vi xã Thài Phìn Tủng - nơi tôi từng làm việc gần 10 năm, thì cả 4 mục tiêu Bí thư Tỉnh ủy Vũ Ngọc Kỳ đặt ra đều đã trở thành hiện thực. Riêng mục tiêu thứ tư có sự trợ giúp của Quỹ Môi trường toàn cầu - một tổ chức quốc tế phi chính phủ hoạt động tại Việt Nam.
Người dân xã Thài Phìn Tủng trong cuộc thi bò đẹp. Ảnh:TL
NHỮNG DỰ ÁN GÓP PHẦN ĐỔI THAY THÀI PHÌN TỦNG
Cuối tháng 12/2022, tại Hà Giang, Quỹ Môi trường toàn cầu, Chương trình tài trợ các dự án nhỏ đã tổ chức một cuộc hội thảo về hiệu quả thực hiện các dự án tại một số địa phương. Tham luận của tôi, với tư cách là người tham gia thành công một dự án trên cao nguyên đá Đồng Văn, được nhiều người đặc biệt quan tâm bởi nhắc tới hành trình “rải tiền trên núi đá” để làm thay đổi cuộc sống người dân vùng cao, biên giới.
Trẻ em ở Thài Phìn Tủng từng phải sống trong điều kiện núi đá khắc nghiệt. Ảnh:TL
Chuyện bắt đầu vào ngày 22/3/2000, báo Quân đội nhân dân đăng bài viết của tôi có tiêu đề “Thài Phìn Tủng - Những điều còn ít được biết đến”. Bài báo đã trở thành cầu nối để 3 năm sau đó (năm 2003), địa phương này được Quỹ Môi trường toàn cầu (UNDP-GEF/SGP) tài trợ dự án “Bảo tồn và phát triển nguồn gen quý hiếm bảo vệ đa dạng sinh học ở xã Thài Phìn Tủng, huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang”. Mặc dù đã được Ủy ban quốc gia Quỹ Môi trường Việt Nam đồng ý, nhưng trước khi hồ sơ gửi sang New York (Mỹ) để phê duyệt, thạc sĩ Nguyễn Thị Kim Anh, điều phối viên của Quỹ yêu cầu tổ chức một chuyến đi thực tế để khẳng định tính khả thi của dự án, đặc biệt là khả năng cam kết vốn đối ứng. Cuộc họp được tổ chức tại UBND huyện Đồng Văn, mọi người đều rất vui khi biết sẽ có nguồn tài trợ 50.000 USD cho xã Thài Phìn Tủng - một trong 17 xã nghèo của huyện Đồng Văn. Tuy nhiên, khi nói đến “vốn đối ứng” thì hội nghị như lặng đi. Cuối cùng, ông Lưu Sần Vạn, Chủ tịch UBND huyện Đồng Văn, lên tiếng: “Nói thật, dân chúng tôi nghèo lắm, không biết lấy gì để đối ứng. Nếu các anh, các chị thương mà duyệt thì chúng tôi rất cảm ơn. Còn không đành chịu!”. Hội nghị kết thúc, tôi ra về mà trong lòng nặng trĩu nỗi niềm. Xe đến Quản Bạ, nhìn bốn bề một màu đá xám, chị Kim Anh nói với tôi: “Anh Chấn ạ, đầu tư vào đây chẳng khác nào muối bỏ biển”. Tôi khẳng định với chị rằng, đầu tư vào đây là vùng rất có tiềm năng, đó là tiềm năng du lịch. Cuối cùng, chị Kim Anh cũng nhất trí phê duyệt dự án.
Giờ đây, Thài Phìn Tủng không chỉ có đá mà có cả cây xanh. Ảnh: BÁ ANH
Theo thỏa thuận được ký kết giữa Văn phòng dịch vụ dự án của Liên Hợp Quốc và Trung tâm Đa dạng và An toàn sinh học, nhằm bảo tồn nguồn gen thực vật quý hiếm, bảo tồn đa dạng sinh học, Quỹ Môi trường toàn cầu, Chương trình tài trợ các dự án nhỏ (GEF/SGP) sẽ tài trợ dự án “Bảo tồn và phát triển nguồn gen quý hiếm, bảo vệ đa dạng sinh học ở xã Thài Phìn Tủng”, được triển khai với mục tiêu: điều tra, khảo sát khu phân bố, thử nghiệm giâm hom 4 loài quý hiếm (thông đỏ Bắc, hoàng đàn rủ, dẻ trùng sọc nâu và thông lá tre ngắn). Trong đó, được đặc biệt quan tâm là thông đỏ Bắc vì có chất taxol là nguyên liệu làm thuốc chữa ung thư vú. Sau 3 năm (2003-2005), dự án đã đạt được những kết quả rất đáng khích lệ, phát hiện thêm 8 loài thực vật quý hiếm mới ở Thài Phìn Tủng là: thông 5 lá Pà Cò, đỉnh tùng, du sam núi đá, thiết sam giả, thiết sam núi đá, bảy lá một hoa, bạch huệ núi, hà thủ ô đỏ; đồng thời, phát hiện có tới 9 loài thuộc nhóm thông, trong tổng số 33 loài thông ở Việt Nam (được đánh giá là có giá trị kinh tế và sinh thái đặc biệt). Ngoài ra, dự án cũng phát hiện thêm nhiều cá thể của một số loài quý hiếm ở Thài Phìn Tủng, góp phần làm tăng giá trị bảo tồn, tạo nguồn nguyên liệu để cung cấp cho vườn ươm cây giống diện tích 200m2. Kết thúc giai đoạn I, dự án đã tạo được 9.500 cây giống bằng phương pháp ươm cành. Kết quả của dự án đã tạo được niềm tin đối với Quỹ Môi trường toàn cầu, do đó, xã Thài Phìn Tủng được tài trợ dự án tiếp theo với tên gọi: “Bảo tồn và phát triển nguồn gen quý hiếm của hệ sinh thái núi đá vôi ở xã Thài Phìn Tủng”. Nhiệm vụ trọng tâm của dự án giai đoạn II là triển khai 3 mô hình bảo tồn: bảo tồn theo cộng đồng, theo nhóm hộ gia đình và theo hộ gia đình. Kết quả thu được cho thấy, mô hình bảo tồn theo nhóm hộ gia đình là tốt nhất, đã tạo được một vườn sưu tập diện tích 2 héc-ta với nhiều loài cây quý hiếm có tại chỗ và trồng bổ sung. Các giống cây lấy từ vườn ươm đem lên trồng ở vườn sưu tập đạt tỷ lệ sống cao, tăng trưởng nhanh dù là những cây sống trên núi đá.
Xã vùng cao Thài Phìn Tủng được coi là “miền đá khát” bởi điều kiện sống vô cùng khắc nghiệt. Quỹ Môi trường toàn cầu đã góp phần làm thay da đổi thịt “miền đá khát” Thài Phìn Tủng...
Để góp phần làm thay đổi điều kiện sống khắc nghiệt của vùng núi đá trơ trọc, xung quanh vườn sưu tập, dự án đã gieo hạt cây keo dậu để tạo hàng rào cây xanh và cung cấp thêm chất hữu cơ giúp các loài cây trồng quý hiếm tồn tại được trong thời gian đầu. Tin vui tiếp tục đến với người dân Thài Phìn Tủng, nhằm đảm bảo sự bền vững của dự án, Chương trình GEF/SGP tiếp tục tài trợ thêm dự án “Xây dựng mô hình bảo tồn và phát triển giống bò vàng vùng cao, góp phần cải thiện mức sống và nâng cao nhận thức về bảo tồn nguồn gen vật nuôi cho cộng đồng xã Thài Phìn Tủng”. Việc có đến 3 dự án trên một địa bàn là chưa có tiền lệ đối với Quỹ Môi trường toàn cầu. Xã Thài Phìn Tủng đã may mắn có được điều này. Nếu như hai dự án trên, mục tiêu chính là bảo tồn và phát triển các loài thực vật quý hiếm đang đứng trước nguy cơ diệt vong, thì dự án thứ ba đã mang lại nhiều lợi ích cho người dân. Đó cũng là điều kiện tiên quyết bảo đảm sự thành công bền vững của dự án do cuộc sống của người dân sẽ ngày càng được nâng cao. Cụ thể, với 270 triệu đồng hỗ trợ cho 33 hộ gia đình (là những hộ đã tham gia giai đoạn I và II), mỗi hộ mua được 1 con bò, trong đó 29 hộ nuôi bò đẻ và 4 hộ nuôi bò đực giống. Sau 3 năm, từ 29 con bò mẹ, đàn bò tăng lên thành 58 con, có 16 con chuẩn bị đẻ lứa thứ hai. Nhiều hộ gia đình rất vui, vì chỉ cần bán một con bê được 7 triệu đồng là đủ trả lại vốn cho dự án. Hơn thế, sau khi kết thúc dự án, Ban điều hành đã bàn giao toàn bộ số tiền mà Quỹ Môi trường toàn cầu tài trợ thông qua 3 dự án cho xã Thài Phìn Tủng. Số tiền này chính quyền xã quản lý và tiếp tục cho các hộ nghèo vay với lãi suất ưu đãi...
Cán bộ xã Thài Phìn Tủng sử dụng máy tính trong công tác hành chính. Ảnh: JIN JIN
Đồng Văn - mảnh đất địa đầu Tổ quốc với Cột cờ Lũng Cú hiên ngang trước mưa gió, thời gian. Vùng biên ải gian khó, nghèo nàn và xa xôi này sẽ từng bước đổi thay nhờ sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, sự chung tay, góp sức của toàn xã hội cũng như các tổ chức quốc tế. Là người từng tham gia dự án ở Đồng Văn, tôi thực sự vui mừng trước sự đổi thay tích cực và tiến bộ ấy. Sẽ không quá lời khi nói rằng: Thài Phìn Tủng - “Miền đá khát” đang thực sự nở hoa theo cả nghĩa đen và nghĩa bóng. Bởi lẽ, nơi đây không chỉ có hoa tam giác mạch nức tiếng, mà còn có cả những loại cây quý hiếm, như: thông đỏ, bạch huệ núi, bảy lá một hoa, thông 5 lá Pà Cò... đặc biệt là đã và đang có thêm nhiều con bò vàng “xóa đói giảm nghèo” từ Quỹ Môi trường toàn cầu.
Ghi chép của LÊ TRẦN CHẤN