Nơi có những “lò rèn quân khí”

Đặc biệt, Vũ Quang là căn cứ kháng chiến của nghĩa quân Hương Khê, do Đình nguyên Tiến sĩ Phan Đình Phùng lãnh đạo. Tại đây, những nghĩa binh nông dân Việt Nam đã tự chế tạo thành công súng trường hiện đại để đánh Pháp.

NHỮNG LÒ RÈN CHẾ TẠO “SÚNG TÂY”

Mới đây, chúng tôi được mời về tham dự cuộc Hội thảo khoa học “Hào khí Cần Vương và khát vọng Vũ Quang” do Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Hà Tĩnh, huyện Vũ Quang và Hội khoa học Lịch sử Việt Nam phối hợp tổ chức tại thị trấn Vũ Quang. Trước hôm khai mạc hội thảo, chúng tôi được tham gia chuyến du khảo Khu căn cứ của nghĩa quân Phan Đình Phùng. Đó là một vùng rừng núi hiểm trở, cách trung tâm thị trấn Vũ Quang và đường Hồ Chí Minh khoảng 25km về phía Tây. Trước đây, lên “đồn tiền tiêu” của căn cứ Phan Đình Phùng có thể đi ô tô theo tỉnh lộ 5, nhưng từ khi xây dựng hồ Ngàn Trươi, thì chỉ còn cách di chuyển bằng thuyền, sau đó “tăng-bo” bằng xe máy. Nếu may mắn thì được đi nhờ ô tô của Đồn Biên phòng Hương Quang, được đưa vào đây từ hồi chưa xây hồ.

Sau hơn một giờ di chuyển, chúng tôi đến “đồn tiền tiêu”, nơi đặt nhà bia tưởng niệm Phan Đình Phùng và nghĩa quân Hương Khê. Bà con địa phương thường gọi đây là “miếu thờ cụ Phan”. Ngay lối vào miếu thờ có hai cây cổ thụ uy nghi lẫm liệt, ước chừng vài trăm tuổi. Ngôi miếu nhỏ bé, có kiến trúc giản dị, bên trong là “Bia kỷ niệm khởi nghĩa Hương Khê và chiến thắng Vũ Quang” bằng đá xanh. Mặt trước tấm bia khắc bài văn quốc ngữ tóm tắt cuộc khởi nghĩa Hương Khê, mặt sau là bản dịch bằng Pháp ngữ.

Khởi nghĩa Hương Khê (1885-1896) là một trong những cuộc khởi nghĩa lớn trong phong trào Cần Vương chống thực dân Pháp xâm lược, do Đình nguyên Tiến sĩ Phan Đình Phùng và các văn thân, chí sĩ khởi xướng, đại bản doanh đặt ở vùng rừng núi Hương Khê, nay thuộc huyện Vũ Quang, Hà Tĩnh. Tiến sĩ Trần Đức Cường, Chủ tịch Hội khoa học Lịch sử, nói với chúng tôi: “Nếu như cụ Phan Đình Phùng là linh hồn của cuộc khởi nghĩa, thì Cao Thắng là cánh tay phải đắc lực để làm nên sức mạnh của nghĩa binh. Ông là một thủ lĩnh nông dân giàu chí khí và bản lĩnh; một nhà quân sự tài ba được thể hiện trên các lĩnh vực xây dựng căn cứ, cầm quân đánh giặc và chế tạo vũ khí”. Đồn trưởng đồn Biên phòng Hương Quang bổ sung thêm: Hồi mới thành lập đồn cách đây hơn 60 năm, cán bộ và chiến sĩ đi tuần tra còn bắt gặp dấu tích những “lò rèn quân khí” của nghĩa quân Hương Khê. Ngày nay, nhân dân vùng Hương Khê - Vũ Quang - Đức Thọ… còn lưu truyền nhiều giai thoại về tài chỉ huy và nhất là tài chế tạo “súng Tây” của tướng quân Cao Thắng.

Sử sách có ghi, Cao Thắng sinh năm 1864 trong một gia đình nông dân nghèo tại làng Yên Đức, nay thuộc xã Sơn Lễ, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh. Tuổi niên thiếu, Cao Thắng đã tham gia cuộc khởi nghĩa đánh Tây của Trần Quang Cán nổ ra ngay tại quê nhà. Năm 1885, khi phong trào Cần Vương bùng nổ, ông đã là thủ lĩnh của một đội nghĩa quân ở địa phương. Đầu năm 1886, Cao Thắng dẫn đội nghĩa binh của mình sang Hương Khê xin gia nhập nghĩa quân của cụ Phan Đình Phùng. Ban đầu, ông được phong làm quản cơ, sau đó, qua thực tế kháng chiến, Cao Thắng đã bộc lộ nhiều tài năng trong chỉ huy chiến đấu và xây dựng căn cứ, nên được tin cậy giao nhiều trọng trách. Năm 1887, Cao Thắng chỉ huy một trận tập kích lớn trên con đường xuyên sơn, nay là quốc lộ số 8, tiêu diệt 2 tên sĩ quan Pháp và 15 tên lính tập người Việt; thu được 17 khẩu súng và 600 viên đạn. Cao Thắng cho tháo tung tất cả các chi tiết của khẩu súng chiến lợi phẩm để nghiên cứu, rồi mời gần 200 thợ rèn lành nghề của các làng rèn nổi tiếng thuộc huyện Đức Thọ vào chiến khu, thành lập các lò rèn để sản xuất súng trường theo mẫu súng địch.

Những nghĩa binh nông dân do cụ Phan Đình Phùng lãnh đạo đã tự chế tạo thành công súng trường hiện đại để đánh Pháp xâm lược...

Với bàn tay khéo léo của những người thợ kim hoàn, những nghệ nhân kim khí đã miệt mài ngày đêm đúc, rèn từng bộ phận của súng bộ binh. Những cây kim hỏa, những chiếc khóa nòng “y như thật” được chế tác thành công... Rồi những lá đồng mỏng được đập và cuốn rất khéo để tra kíp nổ, làm thành vỏ đạn theo tiêu chuẩn của “đạn Tây”. Vì khẩu “súng Tây” do nghĩa quân chế tạo còn nhiều hạn chế, Cao Thắng cho người sang Thái Lan học hỏi thêm kỹ nghệ làm súng của quân đội Anh và được truyền nghề, bán cho bột thuốc súng. Nhờ thế, súng và đạn của nghĩa quân Hương Khê chế tạo ngày càng hoàn thiện.

Hơn 350 khẩu súng bộ binh do Cao Thắng và nghĩa quân chế tạo theo mẫu súng trường loại 1874 của Pháp đã góp phần tăng thêm sức mạnh của nghĩa quân Hương Khê. Cựu Đại úy Pháp Charles Gosselin, kể lại: “Tôi đã đem nhiều khẩu súng đó về Pháp quốc, đối chiếu thấy nó giống đủ mọi vế như khẩu súng của các công binh xưởng nước ta, đến nỗi tôi đưa cho các quan binh pháo thủ xem, các ông ấy phải sửng sốt lạ lùng” (Theo tập “Đôi bàn tay khéo léo của cha ông”, NXB Kim Đồng, 1974).

Hiện nay, súng trường do dũng tướng Cao Thắng chế tạo theo mẫu súng 1874 của Pháp đang trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam. Danh tướng Cao Thắng được đặt tên cho nhiều trường học và đường phố tại nhiều địa phương trong cả nước. Ở Hà Tĩnh, tại thôn Khê Thượng (huyện Hương Khê) và thôn Cao Thắng (huyện Hương Sơn) có đền thờ Cao Thắng.

NÔNG THÔN MỚI TRÊN CHIẾN KHU XƯA

Đình nguyên Tiến sĩ Phan Đình Phùng và các văn thân, chí sĩ yêu nước chọn núi rừng Vũ Quang làm căn cứ địa kháng chiến, bởi nơi đây là một vùng địa thế hiểm yếu về quân sự; một địa bàn chiến lược về phòng thủ đất nước. Trong những năm kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, dưới sự lãnh đạo của Đảng và Bác Hồ, Vũ Quang - Hương Khê là An toàn khu, có các cơ sở sản xuất vũ khí cung cấp cho chiến trường Liên khu IV và Liên khu V đánh thắng Pháp. Tiếp đó, trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước, quân và dân Vũ Quang tiếp tục phát huy truyền thống anh hùng, vừa sản xuất vừa chiến đấu và phục vụ chiến đấu, lập nên nhiều thành tích vẻ vang.

Tháng 8/2000, Chính phủ ban hành Nghị định thành lập huyện Vũ Quang, trên cơ sở điều chỉnh địa giới hành chính của các huyện Đức Thọ, Hương Khê và Hương Sơn. Đây là cơ hội để đẩy mạnh phát triển kinh tế - xã hội, củng cố quốc phòng - an ninh trên vùng đất chiến khu xưa, một “vùng lõm” đặc biệt khó khăn ở phía Tây tỉnh Hà Tĩnh. Những ngày đầu mới thành lập huyện, Vũ Quang đứng trước muôn vàn khó khăn, thu nhập bình quân đầu người chỉ đạt mức 1,7 triệu đồng/năm; tỷ lệ hộ nghèo cao; kinh tế chủ yếu là tự cung, tự cấp; kết cấu hạ tầng yếu kém…

Phát huy truyền thống cách mạng, vượt lên gian khổ, khó khăn, Đảng bộ, chính quyền, nhân dân và lực lượng vũ trang huyện Vũ Quang đã từng bước làm nên những thành quả to lớn trên nhiều lĩnh vực. Thành tích nổi bật nhất là kết quả xây dựng nông thôn mới, với 100% số xã về đích nông thôn mới; toàn huyện có 2 xã đạt chuẩn nông thôn mới nâng cao là Đức Lĩnh và Ân Phú. Thị trấn Vũ Quang đang phát triển theo các tiêu chí của đô thị văn minh. Năm 2020, huyện Vũ Quang được Chính phủ công nhận đạt chuẩn huyện nông thôn mới. Toàn huyện Vũ Quang đang có gần 2.000 mô hình kinh tế thuộc nhiều thành phần có thu nhập trên 100 triệu đồng/năm, góp phần nâng mức thu nhập bình quân đầu người của huyện đạt trên 40 triệu đồng/người/năm…

Đặc biệt từ khi thực hiện “Đề án phát triển kinh tế, nâng cao thu nhập cho người dân”, lãnh đạo huyện Vũ Quang đã chọn hướng đột phá theo 2 mũi: trồng cây ăn quả và chăn nuôi. Theo đó, đã hình thành các vùng trồng cam tập trung, liên kết với doanh nghiệp, góp phần đưa sản xuất nông nghiệp phát triển toàn diện, đảm bảo liên kết vùng, liên vùng… gắn với việc triển khai Chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” (OCOP). Đến nay, toàn huyện đã quy hoạch 35 vùng sản xuất tập trung; thành lập được 1 doanh nghiệp, 4 hợp tác xã kiểu mới, ngoài ra còn có gần 150 tổ hợp tác trồng cam và các loại cây ăn quả có múi… Đồng thời, huyện cũng từng bước xúc tiến thương mại, tìm kiếm và kết nối với thị trường trong và ngoài tỉnh. Trong đó, đáng chú ý là Công ty Cổ phần Tập đoàn TH đã xúc tiến đầu tư 2 dự án, gồm: Dự án khu nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao và đô thị nông nghiệp; dự án trồng rừng, trồng cây ăn quả, trồng dược liệu dưới tán rừng kết hợp với du lịch sinh thái, du lịch trải nghiệm.

Rừng núi và hệ thống sông suối, hồ đập của Vũ Quang không chỉ là thảm thực vật và nguồn sinh thủy dồi dào, mà còn là lợi thế để hình thành các sản phẩm du lịch hấp dẫn. Nơi đây có Vườn Quốc gia Vũ Quang được công nhận là Vườn di sản ASEAN, có hồ Ngàn Trươi như một “Hạ Long trên núi”, có 15 di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh cùng nhiều đặc sản nông nghiệp địa phương. Đặc biệt, Vườn Quốc gia Vũ Quang có hệ sinh thái, hệ động thực vật đa dạng sinh học với gần 100 loài thú và gần 2.000 loài thực vật bậc cao; trong đó có Sao la là động vật được ghi trong sách đỏ của thế giới. Nếu được quy hoạch, bảo vệ và tổ chức khai thác tốt, du khách trong và ngoài nước sẽ tìm về Vũ Quang để được thưởng thức đặc sản cây trái ngay tại những khu vườn nông nghiệp sạch; được khảo sát dấu tích của cuộc khởi nghĩa Phan Đình Phùng nổi tiếng trong những khu rừng đặc dụng; được nghỉ ngơi, thăm thú những hòn đảo lớn nhỏ trong lòng hồ Ngàn Trươi khi ẩn khi hiện giữa đại ngàn hùng vĩ…

Vũ Quang hôm nay thực sự là một “điểm sáng” giữa đại ngàn Trường Sơn huyền thoại, đang vẫy gọi mời chào bè bạn gần xa về đây chứng kiến những đổi thay kỳ diệu trên chiến khu xưa. Và thật thú vị biết bao nếu trong quá trình thâm nhập trải nghiệm, chúng ta may mắn được tiếp cận với những dấu tích vật thể hoặc phi vật thể các “Công binh xưởng đánh Tây” của nghĩa quân Cần Vương từ hơn 130 năm trước.

MAI NAM THẮNG