CNQP&KT - Những năm qua, Trung Quốc rất thành công trong thu hút và trọng dụng chất xám kiều dân để phát triển khoa học và công nghệ. Từ thực tiễn của Trung Quốc, có thể rút ra một số bài học kinh nghiệm đối với Việt Nam, nhất là trong bối cảnh chúng ta đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế.

Trung Quốc là một trong những quốc gia có số lượng kiều dân lớn với nguồn chất xám dồi dào. Khoảng hơn 30 năm trước, Trung Quốc từng đối mặt với vấn đề “chảy máu chất xám” khi nhiều sinh viên, trí thức ra nước ngoài học tập, làm việc và rất ít người hồi hương. Tuy nhiên, từ thập niên 1990, xác định Hoa kiều là “vũ khí bí mật”, Trung Quốc chuyển sang cạnh tranh thu hút nhân tài Hoa kiều để bứt phá từ “công xưởng của thế giới” trở thành một nền kinh tế tri thức. Với những chính sách mạnh mẽ, sự vào cuộc quyết liệt của cơ quan, tổ chức các cấp, Trung Quốc đã tạo nên một môi trường hấp dẫn và đón nhận “làn sóng hồi hương” của nhân tài Hoa kiều. Nhìn chung, những người hồi hương được đánh giá là có kỹ năng, giàu thông tin và phương pháp nghiên cứu. Họ có nhiều mối quan hệ, tham gia cộng tác, viết bài cho các tạp chí chuyên ngành quốc tế và nhận được nhiều tiền thưởng, tiền tài trợ. Những người hồi hương cũng đem về nhiều công nghệ cao, góp phần thúc đẩy sự phát triển khoa học và công nghệ của Trung Quốc. Thành công của Trung Quốc nhờ một số biện pháp quan trọng, đó là:

Thứ nhất, huy động lực lượng cán bộ tại nước ngoài.

Để khuyến khích Hoa kiều hồi hương, Trung Quốc đã huy động cán bộ tại các đại sứ quán, lãnh sự quán giới thiệu để trí thức nước ngoài tham gia các tổ chức như Hiệp hội sinh viên nước ngoài hay Hiệp hội nghề nghiệp... Đây là cầu nối giữa trí thức Hoa kiều ở nước ngoài với Trung Quốc. Phái đoàn tuyển dụng của các thành phố được cử ra nước ngoài để tuyển dụng trí thức Hoa kiều. Đồng thời, Ủy ban phụ trách các vấn đề du học và hồi hương cũng được thành lập để tăng cường các hoạt động thu hút trí thức hồi hương.

Thứ hai, tăng cường các chính sách hỗ trợ, đãi ngộ nhân tài hồi hương.

Trung Quốc ban hành nhiều chương trình quốc gia trợ cấp cho sinh viên và trí thức ở nước ngoài về tài chính nếu họ trở về, như: “Chương trình hỗ trợ tài chính cho những giáo sư trẻ xuất sắc”, “Quỹ ươm mầm cho trí thức hồi hương”, “Chương trình đào tạo cán bộ xuất sắc xuyên thế kỷ”, “Quỹ khoa học quốc gia dành cho trí thức trẻ xuất sắc” và “Chương trình một trăm, một ngàn, mười ngàn”…

Bên cạnh đó, các địa phương cũng đưa ra nhiều chính sách đãi ngộ, như: trợ cấp mua nhà, miễn giảm các loại thuế, mở trường cho con em Hoa kiều, tìm việc cho vợ/chồng, cấp giấy phép thường trú, v.v. Cơ quan quản lý nhân sự tại các tỉnh thành rất tích cực thuyết phục trí thức nước ngoài về nước. Đáng chú ý, chính quyền thành phố Thẩm Quyến đưa ra quy định cho những người hồi hương về các đặc khu kinh tế được cư trú hợp pháp, cất giữ ngoại tệ, mua nhà giá rẻ, thành lập doanh nghiệp và hưởng quyền ưu tiên sử dụng “Quỹ phát triển khoa học và công nghệ”. Thành phố Uy Hải có chính sách trợ cấp thêm 500 nhân dân tệ/tháng cho nhân tài hồi hương; giảm 20% giá mua nhà, miễn thuế khi đăng ký ô tô; tạo công ăn việc làm cho vợ/chồng, sắp xếp chỗ học cho con cái; nếu công nghệ họ đem về Trung Quốc mang lại những lợi ích cao thì sẽ được thưởng một khoản tiền lớn. Trong khi đó, thành phố Thượng Hải triển khai xây dựng các mối quan hệ giữa các hiệp hội, trường học tại nước ngoài với những trường đại học tại Thượng Hải; cấp giấy phép thường trú cho người hồi hương; xây dựng các trung tâm cho người hồi hương tại các đặc khu gọi là “khu vực dành cho trí thức nước ngoài thành lập doanh nghiệp”…

Với những chính sách mạnh mẽ, sự vào cuộc quyết liệt của cơ quan, tổ chức các cấp, Trung Quốc đã tạo nên một môi trường hấp dẫn và đón nhận “làn sóng hồi hương” của nhân tài Hoa kiều.

Thứ ba, đơn giản hóa thủ tục hồi hương.

Chính phủ Trung Quốc đã thành lập các trung tâm hỗ trợ du học nước ngoài tại các tỉnh và thành phố để giúp những người hồi hương tìm việc. Bộ phận đầu tư tại những trung tâm này giúp đỡ Hoa kiều định cư ở nước ngoài đầu tư vào Trung Quốc và mang công nghệ tiên tiến về cho đất nước. Nhà nước khuyến khích các thành phố xây dựng trường học cho con em của những người hồi hương. Các “trạm sau tiến sĩ” được thành lập, là nơi dừng chân cho những tiến sĩ đào tạo tại nước ngoài chưa tìm được việc tại Trung Quốc. Đối với trí thức Hoa kiều đã đổi sang quốc tịch nước ngoài, Bộ Ngoại giao cấp hộ chiếu dài hạn nếu họ hồi hương. 

Thứ tư, đưa người về phục vụ đất nước trong ngắn hạn.

Chính phủ Trung Quốc khuyến khích những người trở về trong thời gian ngắn để tham gia các dự án hợp tác hay giảng dạy. Ngoài mục tiêu thu hút những đối tượng này, chương trình cũng giúp truyền bá thông tin, công nghệ mới về nước và chuyển thông tin cho những trí thức nước ngoài về tình hình ở Trung Quốc. Cùng với đó, Chính phủ Trung Quốc đã có nhiều biện pháp tăng cường thông tin về tình hình đất nước như thành lập Tạp chí “Shenzhou xueren” làm cầu nối giữa các trí thức nước ngoài và các tổ chức trong nước. Bộ Giáo dục Trung Quốc cũng tổ chức các cuộc gặp gỡ, hội thảo hằng năm cho trí thức Trung Quốc nước ngoài để giới thiệu về đất nước, con người và các doanh nghiệp trong nước.

Thứ năm, nỗ lực thu hút nhân tài Hoa kiều ở trường đại học và viện nghiên cứu khoa học.

Các trường đại học và cơ quan nghiên cứu được Chính phủ Trung Quốc tài trợ để thu hút người tài, đặc biệt là Viện Khoa học Trung Quốc và 9 trường đại học hàng đầu; trong đó 20% kinh phí tài trợ là để tuyển dụng nhân lực trình độ cao từ nước ngoài. Các trường đại học tính thời gian học tập và làm việc tại nước ngoài là một tiêu chuẩn tuyển dụng và thăng chức; viện nghiên cứu khoa học triển khai “Chương trình 100 nhân tài”. Người được lựa chọn sẽ nhận suất tài trợ trị giá 2 triệu nhân dân tệ (khoảng 7 tỷ đồng); cấp nhà ở rộng rãi, tiện nghi. Ngoài ra, Viện Khoa học Trung Quốc còn tổ chức các đoàn tuyển dụng nhân sự ở Anh, Mỹ, Pháp, Đức…

Từ những kinh nghiệm thu hút chất xám kiều dân để phát triển khoa học và công nghệ của Trung Quốc, có thể rút ra một số bài học cho Việt Nam trong điều kiện đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế hiện nay như sau:

Một là, chính sách thu hút chất xám kiều dân phải phù hợp với điều kiện thực tế của từng giai đoạn phát triển đất nước. Kinh nghiệm của Trung Quốc cho thấy, khi trình độ kinh tế - xã hội và mức sống trong nước còn kém so với các nước phát triển trên thế giới, nước này thực hiện chính sách đột phá theo kiểu lựa chọn và tập trung trong hồi hương nhân tài kiều dân. Họ kêu gọi lòng yêu nước, hỗ trợ, tạo môi trường làm việc thuận lợi, trao quyền và tin tưởng giao trọng trách, có chế độ đãi ngộ thỏa đáng để nhân tài kiều dân toàn tâm toàn ý với công việc. Vì vậy, trong điều kiện trình độ kinh tế, xã hội, khoa học, công nghệ, môi trường học thuật và mức sống còn hạn chế so với các nước phát triển, Việt Nam cần thực hiện những chính sách đột phá để kiến tạo môi trường thuận lợi và thu hút, trọng dụng chất xám người Việt ở nước ngoài. 

Hai là, năng lực tổ chức thực thiện chính sách. Kinh nghiệm của Trung Quốc cho thấy khả năng trong tổ chức thực hiện và thi hành các chính sách, kế hoạch và chương trình. Quan điểm, mục tiêu thu hút cần kèm theo chính sách và cơ chế thực hiện phù hợp, được đảm bảo dựa trên sự cam kết và ủng hộ. Thực tế Việt Nam cho thấy, còn có khoảng cách giữa kế hoạch và khả năng thực hiện, do đó, cần phải có những chiến lược, chính sách, biện pháp thực hiện hợp lý, hiệu quả, huy động được mọi nguồn lực cần thiết.

Ba là, kết hợp giữa thu hút và trọng dụng nhân tài hồi hương. Thu hút phải gắn liền với trọng dụng nhân tài, tạo môi trường và điều kiện thuận lợi để nhân tài phát huy năng lực. Nhân tài khoa học và công nghệ được trọng dụng tạo nên sự thay đổi nhận thức, thái độ và hành vi của xã hội về khoa học và công nghệ. Đồng thời, thể hiện sự ghi nhận và tôn vinh của Nhà nước đối với giá trị của nhân tài khoa học và công nghệ, tạo sự tin tưởng, động lực hấp dẫn nhân tài hồi hương. Đồng thời, cần tăng cường sự hợp tác giữa nhân tài hồi hương và đồng nghiệp trong nước.

Bốn là, huy động doanh nghiệp, tổ chức, đơn vị nghiên cứu trong thu hút chất xám kiều dân để nâng cao năng lực nghiên cứu và phát triển. Theo đó, Việt Nam cần thực hiện các giải pháp đột phá tạo động lực và áp lực đủ mạnh trong hỗ trợ và khuyến khích các doanh nghiệp phát triển nhân lực khoa học và công nghệ; đề ra các chính sách và biện pháp, cơ chế thưởng phạt nghiêm minh, thỏa đáng. Các chính sách ưu đãi gắn với mục tiêu rõ ràng, cụ thể buộc các doanh nghiệp phải nỗ lực trong phát triển nhân lực khoa học và công nghệ để đạt mục tiêu và hưởng ưu đãi.

Có thể thấy, sự thành công của Trung Quốc trong thu hút chất xám kiều dân để phát triển khoa học và công nghệ là minh chứng điển hình rằng các nước đang phát triển với những chính sách thu hút hợp lý, phù hợp điều kiện thực tế của từng giai đoạn phát triển đất nước, có thể giải quyết tốt vấn đề “chảy máu chất xám”. Qua đó, mang đến nhiều bài học kinh nghiệm thiết thực đối với Việt Nam trong thu hút chất xám kiều dân để phát triển khoa học và công nghệ trong bối cảnh hiện nay.

TS. PHẠM TUẤN ANH*

TS. CAO TRUNG HÀ - TS. PHẠM MẠNH HÙNG**

*Học viện Kỹ thuật quân sự.

** Viện Kinh tế và Chính trị Thế giới - Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam.

 

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Lindsay Lowell (2001), “Policy Responses to the International Mobility of Skilled Laboub”. International Labour Office, pp.15.

2. Đề án “Thực trạng và giải pháp về chính sách thu hút nguồn nhân lực trình độ cao của thành phố Đà Nẵng, 2010”.

3. Quyết định số: 3975/QĐ-BKHCN, ngày 14/12/2016 “Phê duyệt Đề án Xây dựng Mạng lưới chuyên gia Việt Nam trên thế giới”.

4. Nguyễn Văn Tuấn (2014), “Thu hút chuyên gia nước ngoài: ​Tạo một môi trường làm việc thật”, http://tuoitre.vn.

5. Linh Anh (2016), “Đẩy mạnh thu hút trí thức người Việt Nam ở nước ngoài về nước làm việc”, www.kienthuc.net.vn.