CNQP&KT - Lâu nay, sách báo vẫn đề cập, bến K15 ở Đồ Sơn (thành phố Hải Phòng) là nơi ra đời của tuyến "Đường Trường Sơn trên biển" và Đoàn tàu không số, nhưng thực tế Cảng Gianh (tỉnh Quảng Bình) mới là nơi "phát tích" của con đường huyền thoại này.

Năm 1999, kỷ niệm 40 năm truyền thống Đoàn 559 - Bộ đội Trường Sơn, tôi tìm gặp Thiếu tướng Võ Bẩm, lúc đó đang nghỉ hưu ở Hà Nội. Ông là người trực tiếp đi "soi tuyến" mở đường Trường Sơn huyền thoại và là vị chỉ huy đầu tiên của Đoàn 559 - Bộ đội Trường Sơn giai đoạn 1959-1965. Ông cũng là người được giao nhiệm vụ tổ chức tuyến vận tải đặc biệt bằng đường biển, sau này được tôn vinh là "Đường Trường Sơn trên biển".

Khi biết tôi quê ở huyện Tuyên Hóa, tỉnh Quảng Bình, vị lão tướng hào hứng nói: "Tuyên Hóa có dòng sông Gianh cũng là một tuyến vận tải phía Đông Trường Sơn. Đặc biệt, có Cảng Gianh là nơi phát tích của tuyến đường mòn trên biển và Đoàn tàu không số...". Tôi thắc mắc: "Thưa Thủ trưởng, lâu nay sách báo vẫn nói rằng bến K15 ở Đồ Sơn - thành phố Hải Phòng là nơi xuất phát của Đoàn tàu không số?". Thiếu tướng Võ Bẩm chậm rãi giải thích: Bến K15 là một trong những điểm xuất phát của Đoàn vận tải 125, được thành lập vào ngày 23/10/1961, sau này trở thành Ngày truyền thống của Đoàn tàu không số. Nhưng trước đó, vào tháng 7/1959, Bộ Quốc phòng đã thành lập một tiểu đoàn vận tải biển mang phiên hiệu D603, có mật danh là "Tập đoàn đánh cá Sông Gianh", đóng tại Cảng Gianh của tỉnh Quảng Bình. Đơn vị này có nhiệm vụ chuẩn bị phương tiện và tập kết hàng hóa để tổ chức những chuyến vận tải bằng đường biển chi viện cho cách mạng miền Nam. Chuyến hàng đầu tiên xuất phát đầu năm 1960, nhưng mất tích. Sau thất bại ấy, cấp trên giải thể D603 để thành lập Đoàn 759 tại Đồ Sơn, là tiền thân của Đoàn vận tải 125, tức Đoàn tàu không số. Đặt phiên hiệu "Đoàn 759" là để ghi nhớ mốc thời gian thành lập "Tập đoàn đánh cá Sông Gianh" vào tháng 7/1959. Cho nên nói Cảng Gianh là nơi "phát tích" của Đoàn tàu không số, là vì thế…

Cảng Gianh nằm ở cuối sông Gianh, thuộc địa phận làng Thanh Khê, xã Thanh Trạch, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình. Dãy Trường Sơn hùng vĩ chạy dọc đất nước, như phên giậu của Tổ quốc ở phía Tây, khi về đến vùng tiếp giáp giữa hai huyện Hương Khê của Hà Tĩnh và Tuyên Hóa của Quảng Bình thì trổ ngang một nhánh chạy ra Biển Đông, tạo nên dãy Hoành Sơn kỳ vĩ và thơ mộng mà điểm cuối cùng là những địa danh nức tiếng: Đèo Ngang, Vũng Chùa, Đảo Yến… Tiếp tục mạch kiến tạo hướng về Nam, khi về đến vùng Phong Nha - Kẻ Bàng của miền Tây đất Bố Chính cổ, như một sự luyến tiếc trước cảnh non nước hữu tình đôi bờ sông Gianh, dãy Trường Sơn lại một lần nữa trổ một nhánh ngang ra biển. Đó là dãy núi Lệ Đệ từng được cổ thư Ô Châu cận lục của danh nhân Lê Quý Đôn miêu tả là "trập trùng thế tựa hổ ngồi". Điểm cuối cùng của dãy Lệ Đệ khi gặp biển Đông là đèo Lý Hòa, một danh thắng nổi tiếng ở miền Trung. Bên kia đèo Lý Hòa là làng Lý Hòa thuộc xã Hải Trạch của huyện Bố Trạch, một ngôi làng thượng sơn hạ thủy nổi tiếng về giao thương, sau này được ví như "Hồng Kông của Quảng Bình". Bên này đèo Lý Hòa là bãi Đá Nhảy thuộc làng Thanh Khê của xã Thanh Trạch. Đây vừa là một danh thắng độc đáo, vừa là một địa chỉ nghỉ dưỡng lý tưởng xưa nay. Gọi là "Đá Nhảy" vì đây là một bãi biển nằm sát chân núi Lệ Đệ, có muôn vàn hòn đá hình thù khác nhau nhấp nhô trên mặt nước, mỗi khi sóng biển vỗ vào lại tung bọt trắng xóa như đang nhảy nhót nô đùa. Danh thắng này gắn liền với vế xuất đối lưu truyền từ xa xưa là "Bò đi đá nhảy". Đây là vế xuất hóc búa của cổ nhân mà hậu thế chưa ai đối được, vì 4 từ này vừa tả thực "con bò đi ở bãi Đá Nhảy", lại vừa trần thuật "con bò thì đi, bãi đá thì nhảy", nhưng khó nhất đây là 4 động từ "bò, đi, đá, nhảy". Trong hồi ký của ông Cổ Kim Thành, nguyên Bí thư Tỉnh ủy Quảng Bình, kể: Năm 1957, Bác Hồ vào thăm quân và dân Quảng Bình. Trong câu chuyện thân mật, Bác kể hồi nhỏ theo cha vô Huế đi qua Quảng Bình, có nghe được câu đối hóc búa là "Bò đi Đá Nhảy", nay đã có ai đối được chưa? Một người đứng dậy thưa: Có ông Tú người làng La Hà đối được là "Hùm hét La Hà". Vế đối vừa kể chuyện con hùm (hổ) gầm thét (hét) ở La Hà, một làng có truyền thống văn hóa nổi tiếng ở Quảng Bình, vừa nêu được 4 động từ chỉ sự phát âm là: hùm, hét, la, hà. Bác ngẫm nghĩ một lúc rồi nói: Làng La Hà nằm ở hạ nguồn sông Gianh, giữa một cái cồn, xung quanh là nước, hùm về thế nào được mà hét, la và hà? Mọi người cùng ồ lên, càng cảm phục Bác bao nhiêu năm rồi vẫn còn nhớ một giai thoại văn chương nghe được trên đường xuyên Việt; đặc biệt còn biết rõ địa hình của một ngôi làng trong số "bát danh hương" (8 làng nổi tiếng: Sơn, Hà, Cảnh, Thổ, Văn, Võ, Cổ, Kim) của tỉnh Quảng Bình.

Thanh Khê là một làng biển nơi "cửa sóng", cư dân truyền đời đi biển và có nghề đóng tàu gỗ nổi tiếng. Theo lời kể của Thiếu tướng Võ Bẩm, thì khi thành lập "Tập đoàn đánh cá Sông Gianh", ông đã đề nghị cấp trên điều động thêm một số cán bộ ở Khu 5 vốn quen nghề đi biển, nhiều người đã từng cùng ông dùng tàu gỗ vượt biển sang nước bạn mua vũ khí cho Khu 5 và Khu 6 trong kháng chiến chống thực dân Pháp. Đa phần trong số này, sau khi giải thể "Tập đoàn đánh cá Sông Gianh" đều chuyển ra Hải Phòng để thành lập Đoàn 759, tiền thân của Đoàn vận tải 125 - Đoàn tàu không số sau này. Duy nhất có một người ở lại Thanh Khê tiếp tục tham gia lực lượng vũ trang địa phương, rồi lập gia đình ở Thanh Khê. Đó là ông Vũ Thanh Bình, sinh năm 1935 ở xã Tịnh Kỳ, huyện Sơn Tịnh, tỉnh Quảng Ngãi, hiện vẫn đang sống cùng con cháu ở Thanh Khê.

Cảng Gianh (tỉnh Quảng Bình) là nơi "phát tích" của "Đường Trường Sơn trên biển" và Đoàn tàu không số, còn bến K15 (Đồ Sơn, Hải Phòng) là nơi xuất phát của Đoàn tàu không số. Là một quân cảng trực tiếp góp phần vào chiến công "đánh thắng trận đầu" của Bộ đội Hải quân (5/8/1964), Cảng Gianh được Nhà nước xếp hạng Di tích lịch sử Quốc gia.

Đầu tháng 8 vừa qua, nhân kỷ niệm 60 năm "đánh thắng trận đầu" của Bộ đội Hải quân (5/8/1964- 5/8/2024), chúng tôi đã về thăm lại cảng Gianh - Thanh Khê, nơi từng có một quân cảng anh hùng đã trực tiếp góp phần vào chiến công "đánh thắng trận đầu" năm ấy, nay đã được Nhà nước xếp hạng là Di tích lịch sử Quốc gia. Chúng tôi đến thăm ông Vũ Thanh Bình tại nhà riêng, ông hào hứng mang ra khoe tấm bằng Huy hiệu 60 năm tuổi Đảng được trao tặng năm 2023, rồi say sưa kể về kỷ niệm năm xưa đóng tàu không số có 2 đáy để cất giấu vũ khí chi viện cho miền Nam. Thì ra, ông vốn là một thợ đóng tàu gỗ gia truyền, được tuyển chọn ra miền Bắc để đóng tàu cho "Tập đoàn đánh cá Sông Gianh". Đó cũng là lý do ông được phân công ở lại Thanh Khê "chờ cơ hội", trong khi tất cả đơn vị chuyển ra Hải Phòng. Khi được hỏi liệu ông có ý định trở về quê quán theo quan niệm "lá rụng về cội" hay không, ông bộc bạch: Cuộc đời ông từ thời trai trẻ đến nay đã gắn bó với Thanh Khê tròn 65 năm, thì nay nguyện trọn đời với mảnh đất này. Vả lại, Thanh Khê bây giờ giàu đẹp, đàng hoàng gấp nhiều lần cái thời ông còn trẻ khỏe, cùng lao động và chiến đấu với quân, dân Thanh Khê. Vì vậy, ông ở lại để hưởng thụ tuổi già cùng con cháu.

Quả thật, Thanh Khê hiện nay xứng đáng là trung tâm kinh tế, văn hóa của xã Thanh Trạch, đơn vị Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân. Trong thời kỳ đổi mới, cán bộ và nhân dân làng Thanh Khê đã nỗ lực phát triển kinh tế - xã hội. Đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân ngày càng được nâng cao, thu nhập bình quân gần 72 triệu đồng/người/năm. Đặc biệt, trong phong trào xây dựng nông thôn mới, bà con đã tự nguyện hiến đất, hiến tài sản để xây dựng khuôn viên nhà văn hóa, xây dựng các tuyến đường nội thôn và hệ thống điện chiếu sáng… Phong trào văn hóa, văn nghệ, thể dục - thể thao được cán bộ và nhân dân hưởng ứng tích cực. Trật tự an ninh trong xóm ngoài làng luôn được giữ vững. Năm 2022, Thanh Khê có trên 88,5% hộ đạt danh hiệu Gia đình văn hóa và được UBND tỉnh Quảng Bình công nhận danh hiệu Làng văn hóa kiểu mẫu.

MAI NAM THẮNG