CNQP&KT - Đèo Mụ Giạ, Cổng Trời - Cha Lo thuộc tỉnh Quảng Bình là những địa danh đã đi vào lịch sử với biết bao chiến công lẫy lừng của bộ đội, thanh niên xung phong trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Ngày nay, con đường qua đèo Mụ Giạ để đến cửa khẩu quốc tế Cha Lo là một trong những động lực quan trọng phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Quảng Bình.

Chuyện kể rằng, xa xưa, người dân sinh sống dưới chân dãy Giăng Màn ở Tây Bắc tỉnh Quảng Bình vô cùng đói khổ. Có năm, củ mài, củ nâu trong rừng cũng cạn kiệt; từng đoàn người phải dắt díu nhau trèo đèo lội suối sang bên kia dãy Trường Sơn để kiếm cái ăn. Có một bà cụ đã già lắm, không có con cháu nương tựa, vẫn chống gậy gắng sức đi theo đoàn người. Lên đến ngọn đèo nằm giữa hai dãy núi thì cụ kiệt sức, trút hơi thở cuối cùng trên đỉnh đèo heo hút. Những người đồng hành chôn cất cụ giữa đỉnh đèo. Về sau, những người qua lại nơi đó đều đắp cho cụ một nắm đất hoặc hòn đá. Ngôi mộ cứ cao dần rồi kết thành một ngôi mộ thiêng, phù hộ cho những người nghèo khổ....

Từ đó, con đèo được dân gian gọi là đèo Mụ Giạ, tiếng địa phương tức là "đèo Bà Già". Dần dần, con đường hành khất trên đây phát triển thành con đường nối vùng hạ bạn phía Nam dãy Hoành Sơn, ngược miền Tây heo hút, vượt Trường Sơn sang Lào qua Cổng Trời, Cha Lo, Mụ Giạ... Trong phong trào Cần Vương kháng Pháp cuối thế kỷ 18, Tôn Thất Thuyết đã hộ giá vua Hàm Nghi cùng các văn thân, chí sĩ và nghĩa quân rút theo con đường này, ngược lên vùng sơn cước của huyện Minh Hóa để lập căn cứ Sơn Phòng. Đây chính là khởi thủy của quốc lộ 12A từ thị xã Ba Đồn của tỉnh Quảng Bình, nối quốc lộ 1A dọc duyên hải miền Trung với cửa khẩu quốc tế Cha Lo trên biên giới Việt - Lào. Toàn tuyến dài khoảng 145,5km qua các huyện: Quảng Trạch, Tuyên Hóa và Minh Hóa thuộc tỉnh Quảng Bình.

Do tính chất quan trọng về vị trí chiến lược của đường 12A cắt ngang khu vực hẹp nhất Việt Nam, nối với đường 12B chạy qua tỉnh Khăm Muộn của Lào đến giáp bờ sông Mê Kông, nên thực dân Pháp đã cho xây dựng đồn La Trọng và đồn La Té gần cặp cửa khẩu Cha Lo - Nà Phàu để khống chế tuyến đường chiến lược này. Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, trước khi khai thông đường 20 Quyết Thắng ở Phong Nha - Kẻ Bàng, thì đường 12A là tuyến "lật cánh" độc đạo nối Trường Sơn Đông với Trường Sơn Tây. Lúc ấy, Bộ Tư lệnh Đoàn 559 - Bộ đội Trường Sơn đóng ở xã Hóa Tiến, cạnh ngã ba đường 15 xuôi về đèo Đá Đẽo xuống phà Xuân Sơn và đường 12A ngược Cổng Trời qua Cha Lo, Mụ Giạ để sang Lào.

Trong hồi ký "Trọn một con đường", Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên, nguyên Tư lệnh Bộ đội Trường Sơn - Đoàn 559, kể: "Từ khi leo thang ném bom phá hoại miền Bắc, đế quốc Mỹ đã tập trung không quân, có cả B52, đánh phá dữ dội hòng cắt đứt tuyến chi viện chiến lược này. Chúng điên cuồng ném bom đánh phá các hậu cứ, ngầm, cầu... suốt dọc cả tuyến đường 12A, có nhiều trọng điểm mỗi ngày hứng trên 30 trận bom các loại...". Ngày nay, trên tuyến đường này vẫn còn nhiều di tích và địa danh lịch sử là biểu tượng của chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam trong những năm tháng chiến tranh giải phóng dân tộc, như: Ngã ba Khe Ve là hậu cứ của Đoàn 559 và là nơi xuất phát của tuyến đường ống xăng dầu chiến lược ngược Tây Trường Sơn. Khu vực La Trọng là nơi địa hình vừa có đèo dốc, vừa có cầu ngầm, vừa có kho trung chuyển hàng hóa nên trở thành một mục tiêu hủy diệt của máy bay Mỹ. Bãi Dinh là một "bãi khách" của bộ đội, thanh niên xung phong, dân công hỏa tuyến... Đồi Cha Quang là nơi ra đời câu khẩu hiệu nổi tiếng của Đại đội 759 thanh niên xung phong: Địch đánh rừng già, ta ra rừng non. Địch đánh rừng non, ta ra đồi trọc. Địch đánh đồi trọc, ta ra bám đường. Khu vực này còn có trận địa pháo cao xạ của Tiểu đoàn Nguyễn Viết Xuân - Đơn vị Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân và nhiều địa danh nổi tiếng của Trường Sơn huyền thoại, như: Ca Tang, Cổng Trời, Cha Lo, Mụ Giạ... Trên tuyến đường này đã xuất hiện nhiều tấm gương tiêu biểu những năm tháng "Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước", như: Anh hùng liệt sĩ Trần Đức Hè, dũng sĩ phá bom nổ chậm; Anh hùng liệt sĩ Nguyễn Viết Xuân "Nhằm thẳng quân thù mà bắn!"; Chính trị viên Đại đội 759 thanh niên xung phong Nguyễn Thị Thành nhiều lần ngồi trên bom nổ chậm để giữ vững tinh thần cho đồng đội san lấp hố bom; Anh hùng Nguyễn Thị Kim Huế, Trung đội trưởng Cảm tử quân của Đại đội 759 thanh niên xung phong, người 9 lần truy điệu sống trước giờ ra trận - Chị đã vinh dự 5 lần được gặp Bác Hồ kính yêu, là nhân vật của bức ảnh nổi tiếng "Bác Hồ với thanh niên xung phong"...

Theo định hướng đến năm 2030, Khu kinh tế cửa khẩu Cha Lo sẽ là trung tâm kinh tế và đô thị phía Tây của tỉnh Quảng Bình, là đầu mối trung chuyển, trung tâm xuất - nhập khẩu hàng hóa và dịch vụ của tỉnh Quảng Bình với Lào, các tỉnh vùng Đông Bắc Thái Lan và Myanmar...

Đường 12A còn là con đường của tình hữu nghị anh em đặc biệt, tinh thần đoàn kết chiến đấu Việt - Lào. Sau Đại thắng Mùa Xuân năm 1975, lãnh đạo địa phương và các lực lượng chức năng đã chủ động làm tốt công tác tuyên truyền, vận động nhân dân 2 bên đường biên chấp hành tốt các quy định, quy chế biên giới và chấp hành tốt luật pháp mỗi nước. Từ năm 1980, theo thỏa thuận giữa hai nhà nước Việt Nam và Lào, các lực lượng chức năng đã tổ chức cho nhân dân 2 xã giáp biên là Dân Hóa (huyện Minh Hóa) và Thồng Khám (huyện Bualapha) tham gia bảo vệ đường biên, bảo vệ chủ quyền...

Đất nước bước vào thời kỳ đổi mới, hội nhập và phát triển, đường 12A lại tiếp tục gánh vác sứ mệnh là tuyến giao thông huyết mạch nối tỉnh Quảng Bình và các khu kinh tế trọng điểm khu vực Bắc miền Trung của Việt Nam với Trung Lào và các tỉnh vùng Đông Bắc của Thái Lan, trở thành một động lực quan trọng trong sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội trên mảnh đất tuyến lửa năm xưa... Đặc biệt từ khi quốc lộ 12A của Việt Nam nối với quốc lộ 12B của nước bạn Lào được đầu tư nâng cấp thành tuyến đường xuyên Á (ký hiệu AH131), thì đây là tuyến đường ngắn nhất nối các cảng biển Hòn La của Quảng Bình và Vũng Áng của Hà Tĩnh với thị xã Thà Khẹt của tỉnh Khăm Muộn, qua cầu Hữu Nghị trên sông Mê Kông sang Thái Lan. Đây cũng là tuyến du lịch liên quốc gia hấp dẫn, một ngày có thể dừng chân tại 3 nước; mà điểm khởi đầu là Vũng Chùa - Đảo Yến ở phía Nam Đèo Ngang của Việt Nam và điểm cuối là Khu tưởng niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh nổi tiếng ở bản Mạy, tỉnh Nakhon Phanom của Thái Lan; đối diện với bên này đất Lào là Đền thờ Bác Hồ ở Xiêng Vang thuộc tỉnh Thà Khẹt. Đó là những địa danh đã in dấu của Thầu Chín, tên gọi của Bác Hồ trong những ngày tháng hoạt động bí mật...

Dọc theo tuyến đường này, sau khi đi qua những địa danh lịch sử và danh lam thắng cảnh trên đường 12A, tuyến đường 12B trên đất Lào bắt đầu từ Nà Phàu của huyện Bualapha còn dẫn đến nhiều điểm du lịch sinh thái và di tích văn hóa nổi tiếng trên đất Lào tươi đẹp... Đây là một trong những nội dung giao lưu, hợp tác được tỉnh Quảng Bình (Việt Nam) - Khăm Muộn (Lào) - Nakhon Phanom và Sakon Nakhon (Thái Lan) ưu tiên tập trung thực hiện nhằm thắt chặt tình đoàn kết, hữu nghị và khai thác có hiệu quả tiềm năng, thế mạnh về du lịch và thương mại của mỗi nước.

Từ năm 2002, Chính phủ đã ra quyết định thành lập Khu kinh tế Cửa khẩu Cha Lo - Quảng Bình. Theo đó, UBND tỉnh Quảng Bình đã thành lập Ban quản lý Khu kinh tế cửa khẩu Cha Lo; đồng thời, các lực lượng chức năng, như: hải quan, y tế dự phòng, quản lý thị trường… cũng lần lượt được thành lập và hoạt động tại cửa khẩu. Một khu kinh tế - đô thị non trẻ đang dần hình thành trên mảnh đất chiến trường ác liệt năm xưa… Và Cha Lo "nơi rừng núi miền Tây Tổ quốc, bừng sáng lung linh một vì sao" trong bài hát "Đi cùng năm tháng" đang từng bước trở thành một điểm sáng của sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Quảng Bình. Theo định hướng đến năm 2030, Khu kinh tế cửa khẩu Cha Lo sẽ là trung tâm kinh tế và đô thị phía Tây của tỉnh Quảng Bình, là đầu mối trung chuyển, trung tâm xuất - nhập khẩu hàng hóa và dịch vụ của tỉnh Quảng Bình với Lào, các tỉnh vùng Đông Bắc Thái Lan và Myanmar...

Cùng với cửa khẩu quốc tế Cha Lo, đường qua đèo Mụ Giạ hôm nay là đường đến tương lai - con đường hữu nghị, hội nhập và phát triển của Quảng Bình nói riêng và cả nước nói chung.

Bài và ảnh: MAI NAM THẮNG