CNQP&KT - Bom chùm là loại vũ khí có đặc điểm kỹ thuật và nguyên lý hoạt động khá phức tạp. Trong chiến tranh hiện đại, việc nắm bắt được phương thức hoạt động của bom chùm sẽ giúp tạo nên những lợi thế nhất định trên chiến trường.

LOẠI HÌNH VÀ CẤU TẠO

Trong cuộc xung đột quân sự giữa Nga và Ukraine hiện nay, các bên tuyên bố sẽ sử dụng bom chùm để tăng hiệu quả chiến đấu trên chiến trường. Vậy bom chùm là gì, nguyên lý hoạt động của nó ra sao?

Bom chùm là loại bom thông minh, có thể điều khiển từ xa, tự hoạt động tìm mục tiêu trong phạm vi khoảng 15km. Bom chùm có cùng nguyên tắc cấu tạo giống bom bi là một trái bom “mẹ” chứa hàng trăm trái bom “con”. Mỗi trái bom “con” khi nổ sẽ phóng ra hàng trăm mảnh nhỏ bao trùm lên một diện tích khá lớn, tương đương một sân bóng đá; có khả năng hủy diệt trong đường kính 150m từ nơi bom phát nổ. Bom thường được thả từ độ cao khoảng 12.000m, nương theo vận tốc rơi tự do lao nhanh xuống.

Về loại hình, theo thiết bị và phương tiện rải/thả có thể phân bom chùm thành bom chùm hàng không và đạn pháo “mẹ/con” chùm. Bom chùm hàng không thường có 2 loại, gồm kiểu chằng buộc tất cả bom con lại, treo dưới cánh hoặc thân máy bay. Tiêu biểu là bom hàng không RBS-100 của Liên Xô trước đây gồm 3 quả bom sát thương đường kính nhỏ AO-25-23 khối lượng 33kg, sau khi được ném từ máy bay sẽ bung ra trên không thành 3 bom nhỏ để nâng cao hiệu quả sát thương. Trung Quốc từng phỏng chế loại bom này, gọi là chùm bom sát thương hàng không 100-1. Loại khác là kiểu hộp, tức là cho nhiều bom nhỏ vào trong một chiếc hộp. Hộp bom lại chia làm 2 loại: kiểu sử dụng 1 lần, sau khi được thả từ máy bay, đến độ cao nhất định, dưới tác động của thuốc nổ sẽ bung ra các bom con, đây là hình thức bom chùm điển hình nhất. Đạn pháo “mẹ/con” chùm kiểu bom hàng không có hộp đạn dùng một lần, viên đạn pháo đóng vai trò đạn mẹ, đạn con do hệ thống thả ra. Hiệu ứng phá hoại của bom chùm thường do loại hình bom con quyết định, dùng các sóng xung kích, dòng phóng, mảnh phá để sát thương, phá hủy mục tiêu. Vì thế, có thể phân thành nhiều loại hình như kiểu nổ phá, kiểu mảnh phá và kiểu tụ năng. Căn cứ vào loại hình mục tiêu tập kích có thể phân thành nhiều loại như bom con sát thương, bom con chống giáp, bom con chống đường băng, mìn kiểu rải vãi...

Về cấu tạo, bom chùm có 3 bộ phận: hộp chứa, thiết bị phóng/ném và đạn con; trong đó, hộp chứa và thiết bị phóng/ném tạo thành bom mẹ hoặc thiết bị phóng/rải. Hệ thống phóng/rải là hạt nhân kỹ thuật của máy rải thả đạn mẹ, bom chùm; về nguyên lý chủ yếu có thể phân thành 3 loại (kiểu lắp thuốc trung tâm hoàn chỉnh, kiểu nòng súng và hệ thống ném/rải dạng nở). Máy rải/thả trên máy bay cần dựa vào cấu kiện cánh đuôi để ổn định bay khi rơi, máy rải/thả kiểu mới có cấu kiện điều dẫn quán tính, hiệu chỉnh sai lệch gió và điều dẫn vệ tinh, để bảo đảm bom chùm có thể rải/thả chuẩn xác bom con từ trên không tới mục tiêu. Máy rải/thả nếu sử dụng ngòi nổ định giờ, ngòi nổ gần nổ có thể khiến bom con rải/thả ở độ cao dự định từ phía trên mục tiêu. Độ cao rải/thả liên quan trực tiếp đến mật độ và phạm vi rải/thả của bom con, có quan hệ mật thiết đến hiệu quả tác chiến và sát thương phụ.

NGUYÊN LÝ HOẠT ĐỘNG

Đa số bom chùm thời kỳ đầu áp dụng phương thức “nổ phân ly, rải/thả tự nhiên”. Có thể kể đến bom chùm RBS-100 của Liên Xô trước đây cấu tạo gồm cánh đuôi cỡ lớn và cán chùm ở giữa, 3 quả bom con nặng 33kg quấn quanh cán chùm, bộ cố định 2 đoạn đầu và đuôi tạo thành một chùm bom hoàn chỉnh. Chùm bom sau khi rải/thả từ máy bay xuống 6 giây, bọc thuốc khởi động trong đầu chùm bom sẽ khởi động ngòi nổ, lượng lớn khí thuốc cháy sinh ra từ việc cháy bọc thuốc áp lực lên khóa nối tiếp trên bộ chùm khiến bộ chùm ở đầu bom con cố định tách ra khỏi cán cố định trung tâm. Trong khi đó, loại bom chùm hàng không 250-1 của Trung Quốc đã tiếp cận khái niệm bom chùm hiện đại. Bom sau khi thả từ trên máy bay xuống với thời gian định sẵn, ngòi nổ chậm sẽ khởi động điểm hỏa thuốc nổ tạo thành khí cháy lớn, thông qua ống truyền lửa ở trung tâm thân bom tạo áp lực truyền đến phía sau đầu đạn, mấu nối đầu đạn dưới áp lực của khí thuốc thoát ra khỏi đầu và thân bom mẹ. Bom con theo tác dụng của trọng lực và quán tính sẽ thoát ra và dần dần phân tán, hình thành sát thương phân bố trên diện rộng. Phương thức này áp dụng thả tự nhiên, tuy đơn giản nhưng độ tin cậy không cao, khó kiểm soát việc phân bố thả bom con.

Do đó, các quốc gia đã phát triển một số kỹ thuật ném/phóng bom con, chủ yếu 3 dạng: kỹ thuật phóng/ném thuốc nổ trung tâm kiểu hoàn chỉnh, kỹ thuật phóng/ném kiểu nòng súng và kỹ thuật phóng/ném dạng nở. Đối với hệ thống ném/phóng thuốc nổ trung tâm dạng hoàn chỉnh, thuốc ném/phóng được lắp trong ống nhôm nằm theo trục dọc, bom con hình cầu sắp xếp quấn quanh trục dọc, giữa thuốc nổ và bom con có một khoảng cách nhất định, khoảng cách càng nhỏ, tốc độ càng lớn, nhưng bom con rất dễ bị tổn thương. Đạn con bị tổn hại trong quá trình phóng/ném là nguyên nhân quan trọng dẫn đến việc khi rơi xuống đất không thể dẫn nổ theo ý định. Kỹ thuật rải/thả kiểu nòng súng sẽ lắp đặt bom con trên một số nòng súng phân bố thẳng đứng theo trục bom mẹ, trong nòng súng lắp thuốc phóng, ngòi nổ dẫn cháy thuốc phóng/ném bom con ra. Kỹ thuật phóng/ném kiểu nở là thông qua khí cao áp nhiệt độ cao sản sinh ra từ thuốc phóng lớp lót bên trong nhanh chóng nở ra, từ đó đẩy các bom con xếp trong lớp lót này bung ra.

Hiện nay, các hãng lớn tiếp tục nghiên cứu phát triển các loại bom chùm có tính năng hiện đại, dùng để tiêu diệt các loại xe bọc thép hạng nhẹ, máy bay và trực thăng đang đậu trên sân bay, các phương tiện chỉ huy, thông tin liên lạc, trinh sát, đạn pháo…

Bom con là loại bom nhạy đoạn cuối có điều khiển, sau khi tách khỏi bom mẹ, nó khởi động thiết bị chống xoay, giảm thấp tốc độ chuyển động để tiện cho dù hãm tốc bung ra. Sau đó, dưới tác động của không khí, bom con xoay nhẹ và rơi ổn định. Cùng với sự chuyển động và rơi xuống của bom con, chùm sóng ăng-ten của đầu dẫn bắt đầu quét mặt đất. Khi phát hiện mục tiêu, máy xử lý tín hiệu trên bom con sẽ xác định vị trí trung tâm mục tiêu, dẫn nổ đạn con theo thời gian nổ tốt nhất, tạo thành các viên đạn bắn vào mục tiêu như xe tăng, xe thiết giáp chở quân... Do đầu dẫn có thể dò tìm mục tiêu trên diện rộng và nổ ở thời điểm thích hợp, nên hiệu quả bắn trúng mục tiêu của loại bom này rất cao - thường gấp 20 lần bom “mẹ/con” chống xe tăng, xe thiết giáp chở quân... Do mỗi bom con đều có đầu dẫn, có thể độc lập thăm dò, khóa mục tiêu nên thích hợp để đối phó với các tốp xe tăng và xe thiết giáp...

ĐẶC ĐIỂM KỸ THUẬT

Số lượng bom con nhiều: Đây là đặc điểm lớn nhất để phân biệt giữa bom chùm với các loại bom khác. Ví dụ, bom sử dụng ngòi nổ xen-xơ CBU-7 của Mỹ có 200 quả bom con BLU-18; bom chùm 203mm kiểu M-404 có thể lắp 104 bom con sát thương M-43; bom chùm 203mm kiểu M-509 có thể lắp 195 bom con sát thương chống giáp kiểu M-42, mỗi quả bom con hầu như đều có thể tạo thành 300 mảnh kim loại. Bom chùm sử dụng ngòi nổ xen-xơ CBU-58/CBU-71 bên trong chứa 650 bom con; nếu một máy bay B-52 mang theo 45 quả, một lần ném có thể rải được khoảng 30.000 quả bom con. Với diện tích sát thương của một bom con là 4x4m2, trong điều kiện phân tán bình quân theo lý thuyết, có thể bao phủ vùng đất khoảng 468.000m2.

Hiệu quả sát thương cao: Do bên trong bom chùm chứa lượng lớn bom con, nên khi áp dụng phương thức ném bom thích hợp có thể bao phủ diện tích lớn, rất hiệu quả để tập kích mục tiêu mặt đất và mục tiêu di động không xác định vị trí. Một máy bay ném bom B-1B của Mỹ có thể mang 30 bom CBU-97/B, thả 300 bom con “thông minh” BLU-108, có thể bắn ra 1.200 đầu đạn, tạo ra khu vực bao phủ tương đối lớn. Vì thế, bom chùm được coi là sự lựa chọn tốt nhất cho tập kích các mục tiêu di động như trận địa tên lửa phòng không, tên lửa chiến thuật đất đối đất, tàu sân bay…

Loại hình mục tiêu tập kích đa dạng: Đến nay, bom chùm đã phát triển thành hệ thống với nhiều chủng loại, như: bom con sát thương nhằm vào con người; bom con chống giáp nhằm vào xe tăng, xe bọc thép chở quân; bom con rải mìn sát thương chuyên dùng cho rải mìn, thậm chí còn có loại đối phó với các mục tiêu kiên cố như đường băng sân bay, hầm ngầm bê tông cốt thép.... Một quả bom chùm chống giáp thường chứa 50-100 bom con, số lượng thuốc nổ trong bom con đủ để tiêu diệt sinh lực và phá hủy khí tài với số lượng lớn, có thể điểm hỏa rải/thả ở các độ cao khác nhau, điều tiết mật độ sát thương và diện tích bao phủ, sử dụng rất linh hoạt.

Tập kích chính xác quy mô lớn: Trong chiến tranh hiện đại, tập kích chính xác quy mô lớn vẫn còn gặp rất nhiều trở ngại về kỹ thuật, mà sự phát triển của bom chùm hiện đại có thể thực hiện rải/thả có điều khiển chính xác bom mẹ, dẫn đường giai đoạn cuối “thông minh” cho bom con tập kích. Máy rải/thả tấn công hiệu quả nhất khi bay xuyên qua tầng không thấp. Nếu rải/thả từ tầm cao, do chịu hiệu ứng của khí quyển và ảnh hưởng của việc rơi tự do, hiệu năng sát thương của bom sẽ bị giảm. Vì thế, Mỹ phát triển thiết bị hiệu chỉnh lệch gió (WGMD), là một cấu kiện có phần đuôi dẫn quán tính, trang bị cho một loạt máy rải/thả mà cơ sở là máy rải/thả bom chiến thuật SUU-64/65/66. WGMD có thể hiệu chỉnh độ lệch do gió đối với bom, thực hiện ném chính xác. Loại bom con “thông minh” đầu tiên là BAT - bom con chống giáp “thông minh” nặng 20kg do Mỹ nghiên cứu chế tạo, bên trong gắn radar sóng mm chủ động và xen-xơ ảnh hồng ngoại, có thể tự động dò tìm khóa mục tiêu. Hiện nay, Quân đội Mỹ đã kết hợp 2 loại bom này, phát triển “siêu” bom chùm CBU-105, trên cơ sở CBU-97. Bên trong CBU-105 lắp 10 bom con dẫn nổ bằng xen-xơ BLU-108, đầu đạn trong bom con trang bị thuốc nổ tự phá mảnh góc cạnh lớn, máy do thám hồng ngoại có thể dò tìm chính xác mục tiêu và đầu đạn dẫn nổ, chủ yếu dùng để đối phó với các mục tiêu tốp xe tăng chủ lực, xe thiết giáp chở quân của đối phương… Đây cũng là loại bom chùm không động cơ, có thể sát thương trên phạm vi rộng.

Đại tá LÊ VĂN THÀNH